Nhớ bác Vôlôđia, người bạn tri kỷ của Việt Nam

Vladimir Ivanov là nhà từ điển học, là người thầy của nhiều thế hệ chuyên gia về Việt ở Nga cũng như những chuyên gia Nga học của Việt Nam.

Ông tốt nghiệp Học viện Phương Đông với chuyên ngành tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng số phận đã đưa ông đến với Việt Nam ngay sau thời điểm Việt Nam và Liên Xô chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao năm 1950. Trở về từ Việt Nam sau chuyến công tác năm 1955, ông giảng dạy tiếng Việt ở Trường quan hệ quốc tế Moskva (MGIMO). 

Ông đã tham gia biên soạn bộ Từ điển Nga - Việt lớn đầu tiên xuất bản năm 1961, sau đó là nhiều năm làm việc với Đại Từ điển Việt - Nga, xuất bản năm 2013.

Để lại những cuốn từ điển đầy tâm huyết, nhà Việt Nam học thế hệ vàng của nước Nga khi đi về cõi vĩnh hằng cũng để lại niềm tiếc thương vô hạn của nhiều người Nga và người Việt. 

Là người lính kiên cường của Sư đoàn cận vệ số 12 trong cuộc Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, ngày 8/11/2018, ông về bên đồng đội của mình, mang theo cả tình yêu với Tiếng Việt, với đất nước và con người Việt Nam.

Bác Vôlôđia

Vladimir Ivanov - bác Vôlôđia. Tên họ này quen thuộc với nhiều người, cả các chuyên viên Việt Nam học người Nga và Nga học người Việt, các giảng viên và sinh viên. Có thể nói là tất cả những người Việt học tiếng Nga hay người Nga học tiếng Việt đều biết ông. Đã năm thập kỷ nay không biết bao lượt người đã sử dụng những cuốn Từ điển trên trang bìa ghi tên tác giả V.V. Ivanov.

Ông là người thầy mến yêu của những chuyên viên mang vinh quang về cho ngành Việt Nam học ở Nga. Ông đã miệt mài chuẩn bị để công bố nhiều tác phẩm văn học kinh điển Nga bằng tiếng Việt. Ông là thành viên tập thể các tác giả biên soạn và hiệu đính bộ Đại từ điển Việt - Nga bề thế mới xuất bản cách đây chưa lâu.

Người lính vệ quốc

Vladimir Ivanov - bác Vôlôđia là một người lính của Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại. Những người lính như thế bây giờ còn lại rất ít. Khi chiến tranh bùng nổ, Vôlôđia Ivanov mới 16 tuổi, vừa kết thúc chương trình lớp 9 phổ thông và chỉ học lớp 10 được đúng một ngày. Thay vì đến trường học tập, Vôlôđia cùng các thanh thiếu niên bạn bè và những người trẻ tuổi tham gia đào công sự chống tăng và thu hoạch vụ mùa, dựng chướng ngại vật trong những cánh rừng ngoại ô và dập tắt đám cháy do bom rải trên mái nhà thân thuộc ở một ngõ phố Moskva. Rồi sau đó Vôlôđia vào làm việc tại nhà máy chế tạo súng cối. Như mọi nhân viên của công binh xưởng, Vôlôđia có quyền ở lại đó không cần nhập ngũ. Nhưng vào năm 1943, khi đủ 18 tuổi, Vôlôđia Ivanov đã tự đến đăng ký ở Phòng Quân vụ để rồi được gửi đến trường Trung cấp Pháo binh ở thành phố Tula của những chuyên gia sản xuất vũ khí. Sau một tháng rưỡi học tập, một số học viên trong đó có Vôlôđia được gửi ra tiền tuyến. Ngay sau đó, các thanh niên trẻ măng này đã tham gia một trong những chiến dịch khốc liệt nhất của Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại – đó cuộc vượt sông Dnepr. Trong bão lửa hỏa lực địch dữ dội, những người lính xô-viết dùng đủ mọi thứ tìm thấy để bơi qua con sông rộng, và theo đúng nghĩa đen, họ lao bổ vào trận địa được thiết kế kiên cố của quân phát-xit ở bờ dốc hữu ngạn Dnepr. Vladimir Ivanov hồi tưởng như sau: “Tiểu đoàn chúng tôi chỉ chiếm được một chiến hào.Trong những ngày đầu tiên, những trận đánh diễn ra liên tục suốt ngày đêm, bọn địch cố ném chúng tôi trở lại bờ kia của sông Dnepr. Ngày 15 tháng Mười năm 1943 tôi bị thương nặng, tám tháng rưỡi nằm trong Quân y viện cả ở miền Nam lẫn miền Bắc đất nước và cả ở Moskva. Ra viện, tôi xuất ngũ và từ đó không trở lại đội hình nữa”. Theo tính toán của các sử gia, thời hạn sống của một xạ thủ súng máy ở tuyến tiền tiêu ác liệt trong Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại chỉ gồm có 5 ngày. Vladimir Ivanov đã gặp may, ông chiến đấu trên tuyến đầu trong suốt hai tuần lễ mà vẫn sống sót. Từ quân y viện trở về, Ivanov hoàn thành chương trình lớp 10 và nhập học tại trường Đại học Mỏ.

Duyên phận Việt Nam

Vladimir Ivanov kể: “Tôi trải qua học kỳ mùa Hè và đến đợt thi tiếp theo thì tôi hiểu ra rằng khai thác mỏ hoàn toàn không phải là công việc hợp với mình. Tôi rút lại hồ sơ giấy tờ và rời trường. Tháng Chín năm 1946, tôi vào học ở Viện Nghiên cứu phương Đông và tốt nghiệp năm 1952. Trong số bạn đại học của cha tôi có một nhà nghiên cứu Ấn Độ, và những câu chuyện của ông về phương Đông kỳ bí thực sự hấp dẫn làm tôi say mê. Tại Viện, tôi nghiên cứu ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ và đã viết luận văn về thành ngữ cách ngôn tiếng Thổ. Nhưng đến năm 1950, Liên Xô thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và đất nước xô-viết cần đến các chuyên viên biết tiếng Việt. Cùng với tôi, được đề nghị nghiên cứu thứ ngôn ngữ Á Đông này còn có một số sinh viên khác, những người sau này trở thành chuyên gia Việt Nam học hàng đầu ở Liên Xô như Alla Shiltova, Yvetta Glebova, Albert Mazaev ... Nhiệm vụ mới mẻ và chẳng hề giản đơn. Không có sách giáo khoa mà cũng chẳng có từ điển. Cuốn tài liệu tham khảo đầu tiên của tôi là tập sách mỏng với bản dịch sang tiếng Việt bài phát biểu của Thứ trưởng Ngoại giao Liên Xô Andrei Vyshinsky tại khóa họp thứ nhất Đại hội đồng Liên hợp quốc vào năm 1946. Sau đó, có thời gian chúng tôi theo học ở Khoa Lịch sử Đại học Tổng hợp Quốc gia Moskva (MGU). Rồi tiếp đến là sự kiện Viện của chúng tôi sáp nhập với Đại học Quan hệ Quốc tế MGIMO. Và thế là tôi có mặt tại trường đại học ngoại giao hàng đầu của đất nước”.

Vladimir Ivanov dạy tiếng Việt ở những trường đại học khác nhau, kể cả ở MGIMO. Các học trò của ông trở thành phiên dịch viên xuất sắc về tiếng Việt, nhận công tác trong các lĩnh vực khác nhau: ngoại giao, cơ quan chính phủ, quân sự và lĩnh vực khoa học. Có thời gian Vladimir Ivanov được cử sang công tác ở Việt Nam, nơi ông đã gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh và những nhà lãnh đạo khác của Việt Nam. Chuyên viên Nga Ivanov đã góp phần xây dựng ngành công nghiệp của đất nước dân chủ cộng hòa ở Đông Nam Á. Ông từng có nhiều năm làm việc tại Nhà xuất bản “Tiến bộ” Moskva, ấn hành bản chuyển ngữ sang tiếng Việt những tác phẩm chính trị - xã hội và văn học Nga. Uy tín cao của ông trong tập thể các chuyên viên Việt Nam học của Liên Xô thể hiện ở việc nhiều lần Vladimir Ivanov đảm nhận trọng trách dẫn đầu nhóm các phiên dịch tiếng Việt tại các Đại hội Đảng Cộng sản Liên Xô. Khối kiến thức phong phú uyên thâm của ông đắc dụng trong công việc yêu thích nhất là làm từ điển. V.V. Ivanov tham gia biên soạn cuốn Từ điển Việt - Nga nổi tiếng thường được gọi tắt là “Cuốn Xanh", công bố năm 1961, và bộ Đại từ điển mới Việt - Nga, là công trình được tiến hành trong nhiều năm và hoàn thành vào năm 2012. Vladimir Ivanov là một trong ba tác giả của bộ Từ điển Nga - Việt hai tập gồm khoảng 43.000 từ mà suốt trong nhiều năm qua cũng như nhiều năm tới chắc vẫn là nguồn chính và toàn diện nhất để tra cứu khi dịch từ tiếng Nga sang tiếng Việt.

PGS-TSKH Nguyễn Thị Tuyết Minh, chuyên gia Nga học kỳ cựu có nhiều năm làm việc với ông Vladimir Ivanov ở Viện Ngôn ngữ thuộc Viện HKLH Nga, đau buồn nghe tin người đồng nghiệp đáng kính qua đời. Bà nói:

“Vladimir Ivanov là một trong những nhà Việt ngữ học đầu tiên của Liên Xô. Ông đã từng gặp Bác Hồ khi phiên dịch cho đoàn chuyên gia Xô-viết ở Việt Nam. Ông là nhà Từ điển học song ngữ Việt Nga lâu năm nhất. Song ông luôn khiêm nhường, lắng nghe và tôn trọng ý kiến của các đồng nghiệp kém tuổi đời kém tuổi nghề, đồng thời rất kiên định bảo vệ ý tưởng chuyên môn học thuật mà ông thấu hiểu. Ông còn làm thơ, ông viết nhiều bài rất hay. Ông dành cho riêng tôi tình cảm cổ vũ đặc biệt: nhân hai sự kiện lớn trong cuộc đời nghiên cứu khoa học của tôi ở Nga, ông đã viết tặng tôi hai bài thơ mà tôi và gia đình trân trọng gìn giữ cho đến bây giờ. Năm 2017 có dịp trở lại Nga tôi đến thăm ông, được gia đình đón tiếp rất nồng hậu. Không thể ngờ đó là lần gặp cuối cùng với bác Volodia. Cầu mong ông an nghỉ siêu thoát nhẹ nhàng, chúng tôi gìn giữ trong tâm khảm hình ảnh bác Volodia với tất cả tấm lòng yêu quý”.

Ông Evgeny Kobelev, nhà báo, nhà sử học rất thạo tiếng Việt, tác giả cuốn sách “Đồng chí Hồ Chí Minh” nhớ lại:

“Chúng tôi coi thầy Ivanov là pho Từ điển sống. Hồi đó không hề có từ điển Nga-Việt, khi gặp những từ tiếng Việt khó hiểu, chúng tôi lại cầu cứu ông và như một quy luật, ông luôn giải quyết mọi khó khăn của chúng tôi. Vladimir Ivanov là người rất thông tuệ và có phẩm cách văn hóa cao, chúng tôi học được rất nhiều điều từ ông”.

“Tôi ngưỡng mộ cuộc đời của Vladimir Ivanov” — bà Elena Tyumeneva, một trong những nhà Ngữ văn Việt Nam học hàng đầu của Nga, giảng viên khóa ngoại ngữ cao cấp của Bộ Ngoại giao LB Nga chia sẻ. “Trong tất cả những gì Vladimir Ivanov đã làm, ông đều đạt tới đỉnh cao nhất và để lại ký ức tươi sáng về bản thân, cả trong những cuốn sách và trong trái tim mọi người”.

Tâm hồn thi sĩ

Còn phải kể thêm nữa là ngay từ thuở làm người lính Hồng quân chiến đấu ngoài mặt trận, Vladimir Ivanov bắt đầu sáng tác thơ. Ông viết về mọi chuyện: về chiến tranh, về Việt Nam, về tình yêu và cuộc sống. Đây là những câu thơ của một trong rất nhiều bài thơ của ông:

Vá tấm lưới cũ trong chiều buông thanh vắng

Nghe thoảng đâu đây lời hát nhẹ nhàng

Có đảo nhỏ đất mặn mòi bốn bề sườn dốc đứng

Những con tàu dửng dưng ngang qua về phố lớn Hải Phòng

Dáng tàu khuất xa rồi chàng ngư dân thuần phác

Vẫn tin có ngày Cát Bà đón tàu cập vào bến đảo hằng mong…

Suốt mấy chục năm, cứ vào Ngày Chiến thắng 9 tháng Năm, người lính già của Trung đoàn Cận vệ số 12 Vladimir Ivanov mặc bộ quân phục cũ sờn và ra Công viên Văn hóa Gorky, một điểm hẹn hội ngộ của các cựu chiến binh Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại từ khắp nước Nga. Còn tại nhà ông, trong căn hộ ấm cúng hiếu khách của vợ chồng Ivanov thường tề tựu đông đủ con cháu của những người đồng chí, đồng đội cũ về quây quần bên Vladimir Vladimirovich.

Một gia tài đồ sộ

Những ai đã có dịp đến nhà bác Vôlôđia ở Moskva thì dễ biết gia tài quý báu của ông là gì. Trong một căn hộ xô-viết khá đủ tiện nghi nhưng nhỏ gọn ở Moskva, hai ông bà bác Vôlôđia – Ivanov dành một căn phòng lớn để sách báo và chiếc bàn làm việc của ông. Các tủ, giá dựng đầy sách. Trong đó có rất nhiều từ điển, dĩ nhiên là nhiều từ điển Nga – Việt, Việt – Nga của ông và nhiều tác giả khác. Năm 2007, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 90 Cách mạng Tháng Mười Nga, chúng tôi, nhóm nhà báo Việt Nam thường trú tại Moskva, đã đến nhà bác Vôlôđia để phỏng vấn, ghi hình. Hai ông bà tiếp chúng tôi vô cùng chân tình, ấm áp. Ông vừa rít thuốc lá vừa say sưa kể chuyện – chuyện Việt Nam, chuyện làm từ điển, chuyện về những cuộc gặp gỡ, trao đổi với các bạn Việt Nam… Và ông liên tục giới thiệu với chúng tôi những cuốn từ điển cũng như hàng loạt cuốn sách khác. Thật sự, đó là món quý nhất mà hai bác chủ nhà đãi khách – các nhà báo chúng tôi! Qua những đồ vật, sách báo, đồ lưu niệm trong nhà ông và qua những câu chuyện chân tình của ông,  tất cả chúng tôi đều cảm nhận bác Vôlôđia rất hiểu Việt Nam và trong trái tim bác Việt Nam có một vị trí đặc biệt.

                       Theo Nhật Linh (Đài Truyền hình Việt Nam),

                       Đan Thi và Elena Nikulina (Sputniknews, LB Nga),

                             Nguyễn Đăng Phát